Αρχαιοπολιτική των σχολικών εθνικών εορτών στην Ελλάδα: σχολιάζοντας μια επικίνδυνη παιδαγωγική πρακτική
του Μιχάλη Κατσιγιάννη
Εισαγωγή
Στο πλαίσιο του
παρόντος κειμένου, θα επιχειρηθεί να αναλυθεί το πώς, το γιατί αλλά και οι
προεκτάσεις των σχολικών εθνικών εορτών στην Ελλάδα, προσεγγίζοντας την
πρακτική τους μέσα από τη θεωρία της αρχαιοπολιτικής. Σκοπός είναι να αναδειχτεί
το γεγονός ότι η πρακτική του σχολικού εορτασμού των εθνικών εορτών είναι μία πλήρως πολιτική πρακτική
που εξυπηρετεί τα συμφέροντα του νεοφιλελεύθερου δυτικού έθνους-κράτους της Ελλάδας.
Πιο συγκεκριμένα, το παρόν κείμενο κάνει την παραδοχή ότι ο σχολικός εορτασμός
των εθνικών εορτών έχει μια τριπλή λειτουργία: πρώτον, προωθεί ακατάσχετα το
μίσος για τους/τις ‘άλλους/ες’ προκαταβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο μια
υποτιθέμενη εσωτερική ομοιομορφία του πληθυσμού και αποκρούοντας οτιδήποτε
γίνεται αντιληπτό ως ενδεχόμενη απειλή αυτής της ομοιομορφίας. Δεύτερον,
προβάλει το ελληνικό παρελθόν μέσα από έναν απολύτως διαστρεβλωτικό φακό
θετικοποιήσης και θεοποίησής του, συντηρώντας το άγχος θα λέγαμε της πολιτικής
της ομοιομορφίας και της αυτοπροστασίας από εξωτερικές απειλές. Και, τρίτον, συμβάλλει
στη δημιουργία ανθρώπων – τους ανθρώπους του αύριο – πειθήνιων, πολεμοχαρών, με
υπέρμετρη πίστη και λατρεία στις αξίες και την πολεμική ηθική της κατεστημένης ελληνικής
κοινωνίας.
Αποσαφηνίζοντας
την αρχαιοπολιτική
Σχετικά με την
αρχαιοπολιτική, η τελευταία είναι μια επιτελεστική πολιτική – ένας
εξουσιαστικός λόγος σημειολογιών και μη – που «εργαλειοποιεί το λόγο περί του
παρελθόντος έτσι ώστε να ελέγξει τη συζήτηση για το παρόν και […] να
προγραμματίσει το μέλλον» (Πλάντζος, 2023: 14). Πρόκειται δηλαδή για τη «χρήση
ενός αρχαιολογικού τρόπου σκέψης και δράσης» που εκκινεί έχοντας ως «πρόσχημα μια
εκ των προτέρων» δήθεν ανιδιοτελή, άνευ όρων συμπάθεια, μια «κατεστημένη αγάπη»
στην πραγματικότητα «εάν όχι λατρεία, για το κλασσικό παρελθόν […] ώστε να
οργανώσει κανείς […] άτομα, ομάδες και συσσωματώσεις σύμφωνα με ένα προαποφασισμένο,
και κατά πάσα πιθανότητα αλλότριο ή ψευδεπίγραφο, στρατήγημα» (Πλάντζος, 2023:
11). Περιγράφοντας τη γέννηση θα λέγαμε της αρχαιοπολιτικής, ο Πλάντζος (2023:
14-15) γράφει:
σαν νεολογισμός, η αρχαιοπολιτική
πατά στη βιοπολιτική όπως την περιέγραψε και μας την κληροδότησε ο Φουκό:[1]
την πολιτική του (και επί του) βίου ή με άλλα λόγια, τις τεχνικές οργάνωσης και
διαχείρισης του βίου των ανθρώπινων πληθυσμών από τις νεωτερικές μορφές εξουσίας
[…] στην αρχαιοπολιτική […] η διακυβέρνηση του ζην αναδιοργανώνεται ως
αρχαιολατρικό δρώμενο, ακόμη και στην περίπτωση που θα οδηγήσει αναγκαστικά
στον αποκλεισμό, τον οστρακισμό, ή και τον θάνατο ακόμη των σωμάτων εκείνων που
κρίνονται ως ανεπιθύμητα.
Επομένως, ενώ οι
«ελεγκτικοί μηχανισμοί» της αρχαιοπολιτικής, της «πειθάρχηση[ς]» δηλαδή «του
βίου υπό το πρόσχημα μιας καθόλα φαντασιακής αρχαιότητας», «υποτίθεται» ότι ασχολούνται
«για τη διατήρηση της ζωής, συχνά οδηγούν στην απώλειά της – ή τουλάχιστον στην
απόρριψη ορισμένων εκδοχών της ζωής ως μη βιώσιμων» (Πλάντζος, 2023: 18).
Η
επικίνδυνη παιδαγωγική πρακτική των σχολικών εθνικών εορτών στην Ελλάδα
Αναμφίβολα, το
νεοφιλελεύθερο δυτικό ελληνικό κράτος βλέπει – και αναθέτει κατά συνέπεια –
στις σχολικές εθνικές εορτές μια πολύ σημαντική λειτουργία: την προπαγάνδα
σχετικά με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του. Ο εορτασμός των εθνικών
εορτών στο πλαίσιο του σχολείου είναι ίσως
πιο σημαντικός μοχλός για την ανάπτυξη εκείνου που στο ελληνικό δυτικό
έθνος-κράτος ονομάζεται εθνική συνείδηση. Κάτι που σημαίνει την εκφορά ενός
λόγου με την ακόλουθη διττότητα: αφενός, την πλύση εγκεφάλου των μαθητών/τριων
με ένα ακατάσχετο κήρυγμα, ένα παραληρηματικό υβρεολόγιο – συνήθως γεμάτο
κραυγαλέα ψεύδη και γενικώς αναλήθειες – εναντίον άλλων λαών και των πολιτισμών
τους, αφετέρου, την κατασκευή, το πλάσιμο των μεγάλων, ένδοξων, σημαντικών
στιγμών της Ελλάδας.
Κατ’ αυτόν τον
τρόπο, η μισαλλοδοξία εκλογικεύεται, κανονικοποιείται και γενικεύεται στον
μαθητικό πληθυσμό, προτείνοντας λόγους ‘αληθείς’ και ‘δεδομένους’. Η Δραγώνα
παρατηρεί σχετικά (2011:
197-198):
η εκπαίδευση αποτελεί έναν κατ’
εξοχήν μηχανισμό παραγωγής και αναπαραγωγής μιας φαντασιακής κοινότητας που
εκτείνεται στον χώρο με κοινό παρελθόν και μέλλον, αγκαλιάζοντας όλα της τα
μέλη, κατασκευάζοντας ένα εμείς που υπογραμμίζει τη μοναδικότητά μας και την
κοινή μας μοίρα, ένα εμείς που αποκλείει τους άλλους. Τα πολιτισμικά προϊόντα
του εθνικισμού παίζουν τεράστιο ρόλο σε αυτήν την κατασκευή. Μέσα από αυτά
επιτελείται η φυσική πραγμάτωση της φαντασιακής κοινότητας […] τα έθνη
κατασκευάζουν μια αφήγηση με την οποία διεκδικούν τη μοναδική και απόλυτη
αλήθεια, τη μοναδική και απόλυτη ηθική υπεροχή. Και παρουσιάζουν τον αντίπαλο
χωρίς πρόσωπο, παράλογο, ανήθικο, εκμεταλλευτικό. Αυτή η αφήγηση, που στερεί
από τον αντίπαλο το δικαίωμα της δικής
του αφήγησης, αποτελεί το πρωτογενές υλικό του εκπαιδευτικού συστήματος.
Αποτυπώνεται στα σχολικά βιβλία, στις σχολικές εορτές, στην εκπαιδευτική πράξη.
Αυτό που εδώ θα
ονομάσουμε ως επικίνδυνη παιδαγωγική πρακτική των σχολικών εθνικών εορτών,
στηρίζεται στην αρχαιοπολιτική που μέσω αυτής προχωρά στην ψευδο-ανάκτηση και
ψευδο-συνέχιση στοιχείων του ελληνικού παρελθόντος για λόγους που τροφοδοτούν
την εθνική υπεροχή του ελληνικού κράτους και στον – ποικιλοτρόπως – βίαιο
αποκλεισμό και εκτοπισμό του/της ‘άλλου/ης’. Έτσι, παρατηρείται το εξής: η
αρχαιοπολιτική των σχολικών εθνικών εορτών συνδέεται καταγωγικά με μια ρητορική
«νεκροπολιτική» (Μπέμπε, 2020) που θέλει τον/την ‘άλλον/η’ κακήν κακώς εκτός. Όχι
τόσο περιορισμένο αλλά διωκόμενο, εκτοπισμένο. Η διαπαιδαγωγηση σε ένα τέτοιο
αρνητικά συγκρουσιακό κλίμα επιτρέπει στους/στις μαθητές/τριες μόνο την
εμφάνιση της αφήγησης «των δικών τους» (Δραγώνα, 2011: 198) εξοστρακίζοντας
εντελώς τον/την ‘άλλο/η’. Ο/η ‘άλλος/η’ γίνεται αντίπαλος και οι μαθητές/τριες
«εμποτίζονται από ένα σκεπτικό το οποίο νομιμοποιεί τη χρήση […] βίας» για την
καθυπόταξή του (Δραγώνα, 2011: 198).
Συνεπώς, το
σκηνικό – που λίγο έως πολύ όλοι/ες μας γνωρίζουμε – είναι: Ελλάδα, σε
οποιοδήποτε δημόσιο σχολείο (κατά πάσα πιθανότητα), 28η Οκτωβρίου και 25η
Μαρτίου. Δύο ημερομηνίες που δεν χρειάζονται ημερολόγιο για να τις θυμάσαι. Στο
σχολείο, αυτή η μη ανάγκη υπενθύμισης είναι ακόμη πιο έντονη. Οι προετοιμασίες
για τον σχετικό σχολικό εορτασμό είναι αναλυτικές και επιτελούνται εντός ενός
πολεμικού πλαισίου διθυράμβων. Οι εκπαιδευτικοί, βαριεστημένοι/ες ή μη,
ενεργοποιούνται στο έργο της κατήχησης των μαθητών/τριων αναφορικά με την
αναπαράσταση ενός εξιδανικευμένου, φαντασιακού παρελθόντος. Η εν λόγω αναπαράσταση
επιτελεί ταυτόχρονα την ανύψωση του λεγόμενου εθνικού αναστήματος και την
υιοθέτηση ενός πολεμικού λόγου, ενός λόγου κινδύνου κι επιφυλακής, εναντίον
άλλων λαών και πολιτισμών. Όλα αυτά γίνονται μέσα σε ένα πλαίσιο ορθολογισμού
και ευθύνης και είναι ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά που προσδίδουν στο όλο –
πολιτικό – εγχείρημα την υπόγεια δυναμική του:
μέσα από αδιάκοπες επιτελέσεις
αυτής της φαινομενικά αθώας και πολιτικά ουδέτερης αρχαιοφιλίας, εκπαιδευόμαστε
ως σώματα, ως κοινότητες, ως εθνικά υποκείμενα ή υπερεθνικές συσσωματώσεις, ή
ακόμη ως κυβερνοπολίτες που κατοικούν ολοένα διογκούμενες ψηφιακές επικράτειες,
να υποδεχόμαστε και να αποδεχόμαστε τις ταυτοτικές αρχαιοπολιτικές του καιρού
μας (Πλάντζος, 2023: 14).
Οι σχολικές
εθνικές εορτές λοιπόν, επιστρατεύοντας την αρχαιοπολιτική τεχνολογία καθορίζουν
τον έλεγχο της ζωής και συμβάλλουν στη δημιουργία «εθνικών υποκειμένων» (Πλάντζος, 2023: 23) αφού η αρχαιοπολιτική ως «ο
έλεγχος επί του βίου εμφανίζεται υποδυόμενος μια ευγενών προθέσεων αρχαιοφιλία,
ως επίκληση ενός υψηλότερου τρόπου ζωής και σκέψης» (Πλάντζος, 2023: 19),
εμφανίζεται, «αναδύεται ως μια σύνθετη μορφή βιοπολιτικής» που στηρίζεται στην
κατά τα άλλα ακλόνητη κοινή πεποίθηση ότι «οι υλικότητες» και μη «του
παρελθόντος καθορίζουν τον τρόπο που βιώνουμε το παρόν» (Πλάντζος, 2023: 23). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, έχουμε
τη «συγκρότηση του εθνικού βιο-προτύπου», την οργάνωση και τη διαχείριση των
σωμάτων των μαθητών/τριων ως «εθνικών υποκειμένων», καθώς και τον καθορισμό των
τρόπων «με τους οποίους» οι μαθητές/τριες «θα αφομοιώσουν αφηγήματα του εθνικού
παρελθόντος στο δικό τους παρόν» (Πλάντζος, 2023: 23).
Επιπλέον, μέσω
της αρχαιοπολιτικής, οι σχολικές εθνικές εορτές προβαίνουν στην «εθνικοποίηση»
και την «απο-εθνικοποίηση» (Πλάντζος, 2023: 28) των μαθητών/τριων,
κανονικοποιώντας και οριοθετώντας το παιχνίδι μεταξύ των πολιτισμών. Έχουμε
δηλαδή να κάνουμε με «στρατηγικές αρχαιολογικής εθνικοποίησης του σώματος» και
με μηχανισμούς «απόρριψης των σωμάτων που κρίνονται ανεπιθύμητα» (Πλάντζος, 2023: 29).
Αντί
επιλόγου
Όπως ήδη
αναφέρθηκε, η πρακτική του σχολικού εορτασμού των εθνικών εορτών είναι κρίσιμο να γίνει αντιληπτή –
τόσο από τους/τις μετέχοντες/ουσσες στα εκπαιδευτικά πράγματα όσο και από
όλους/ες τους πολίτες γενικά – ως μία πολιτική πρακτική η οποία αποτελεί ένα
ακόμη όργανο στη διάθεση του νεοφιλελεύθερου δυτικού έθνους-κράτους της Ελλάδας
που εξυπηρετεί τα συμφέροντα, όχι μόνο – και απλώς – της συλλογικής μνήμης και
του συλλογικού τραύματος, αλλά την καλλιέργεια και τη διατήρηση ενός – αναίτια
– πολεμικού κλίματος. Στο πλαίσιο αυτό, η τεχνολογία της αρχαιπολιτικής, όπως
περιγράφηκε και αναλύθηκε, συνιστά μεγάλο βοήθημα στα χέρια του επίσημου
εκπαιδευτικού συστήματος.
Βιβλιογραφία
Ball, S. J. (2021). Ο Foucault, η Εξουσία και η Εκπαίδευση
(Ρ. Βασιλάκη, Μτφρ., Μ. Σεβαστιάδου, Επιμ.). Αθήνα: Gutenberg.
Δραγώνα, Θ. (2011). Σχολικές
εορτές: οι εκπαιδευτικοί επεξεργάζονται εθνικές ταυτότητες. Στο Ν. Χρηστάκης
& Κ. Ναυρίδης (Επιμ.), Κοινωνίες σε
κρίση και αναζήτηση νοήματος (σσ. 197-217). Αθήνα: Πεδίο
Foucault, M. (1982). Ιστορία της σεξουαλικότητας, 1: Η δίψα της
γνώσης (Γ. Ροζάκη, Μτφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα.
Μπέμπε, Α. (2020). Νεκροπολιτική: το άρθρο (Γ. Χαρλαμπιτάς,
Μτφρ.) Αθήνα: Εκδόσεις των Συναδέλφων.
Πλάντζος, Δ. (2023). Αρχαιοπολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις του
Εικοστού Πρώτου.
Χαν, Μ.-Τ. (2023). Ψυχοπολιτική: ο νεοφιλελευθερισμός και οι
νέες τεχνικές εξουσίας (Β. Τσαλής, Μτφρ). Αθήνα: Opera.
[1]
Περισσότερα γι’ αυτό, βλ.:
Foucault, M. (1982). Ιστορία της
σεξουαλικότητας, 1: Η δίψα της γνώσης (Γ. Ροζάκη, Μτφρ.) Αθήνα: Εκδόσεις
Ράππα., Ball, S. J. (2021). Ο Foucault, η
Εξουσία και η Εκπαίδευση (Ρ. Βασιλάκη, Μτφρ., Μ. Σεβαστιάδου, Επιμ.).
Αθήνα: Gutenberg., Χαν, Μ.-Τ. (2023). Ψυχοπολιτική:
ο νεοφιλελευθερισμός και οι νέες τεχνικές εξουσίας (Β. Τσαλής, Μτφρ).
Αθήνα: Opera.